მართა ურუშაძის „მეხამრიდი“ - წიგნი მათთვის, ვისაც (არ) უყვარს ფენტეზი

დაწერილია საგანგებოდ თბილისის წიგნის XXII საერთაშორისო ფესტივალისთვის

ავტორი: ნანა აბულაძე

ფენტეზი გიყვართ? ჰოო? მაშინ „მეხამრიდი“ თქვენთვისაა! არაა? მაშინ ეს რეცენზია ორმაგად ყურადღებით უნდა ჩაიკითხოთ.

დავიწყოთ სულ თავიდან, ე.ი. ჟანრის თავისებურებიდან. ფენტეზის თავგადაკლული მკითხველი არც მე მეთქმის, მაგრამ ერთი კი შემინიშნავს: ზოგადად, ეგეთი წიგნები ორნაირად იწერება: ავტორი ან თავიდანვე საოცრებათა სამყაროში ამოგაყოფინებთ თავს (ასეა, მაგალითად, „ბეჭდების მბრძანებელში“) ან ჯერ ჩვენი რეალობის მსგავს სამყაროს გიხატავთ და მერე პერსონაჟებთან ერთად გადადიხართ სხვაგან, კარის, კედლის ან კარადის მიღმა (როგორც „ჰარი პოტერში“ ან „ნარნიას ქრონიკებშია“). ჰოდა, ახლა თქვენ წინაშეა წიგნი, რომელიც არცერთ ამ სქემას არ მიჰყვება: აქ ზღვარი ჩვენი რეალობის მსგავს სამყაროსა და მიღმიერ სამყაროს შორის მოშლილია - ისინი ერთ სივრცეში თანაარსებობენ. თავიდან გგონია, რომ ეს სივრცე პერსონაჟის ცნობიერებაა, რადგან მთხრობელი პროტაგონისტია და ამბავსაც მისი თვალით ვხედავთ. ამიტომ ფიქრობ, პროტაგონისტს რაიმე სახის ფსიქიკური აშლილობა აქვს (ალბათ, უფრო - შიზოფრენია), ეს ყოველივე, რასაც რეალობად აღიქვამს, ჰალუცინაციებია და ყოჩაღ ავტორს, რომ ასე გარისკა და ამბავს მას აყოლებსო. მერე მოულოდნელად ირკვევა, რომ რაის ჰალუცინაციები - ეს ყველაფერი მართლა ხდება, მისი ძმა მართლა შამანი იყო და მისი და მისი ძმისნაირები კიდევ არიან, კაცობრიობას ჯერარნახული საფრთხე ემუქრება, ძმა კი სად არის, არავინ იცის. და ეს ყველაფერი ერთ, თითქოს არაფრით გამორჩეულ, ოცი წლის გოგოს, დეას, ატყდება თავზე! რა უნდა ქნა ასეთ სიტუაციაში? ალბათ, დაკარგული ძმა უნდა მოძებნო; ამ გზაზე კი ვის და რას აღარ გადაეყრები: ჟღალთმიან აკას - შენი ძმის საუკეთესო მეგობარს, კაც-კუდიანს, რომელსაც დედაშენი უყვარს, საზარელ ჰური-ტურის, მიღმიერი სამყაროდან მეტად უჩვეულო გზით რომ გადმომხტარა და მთელ სოფელს აწიოკებს, თვალოვს, რომელსაც მგლად ქცევა შეუძლია, მამაც ტაოს, ცოტა არ იყოს, მელანქოლიურ დიმას, ფოცხთავას, იისფერ ძაღლს... ყველა პერსონაჟს აქ ვერ ჩამოვთვლით და არცაა საჭირო, მაგრამ ისინი ისე ცოცხლები არიან, თავს უმალ გამახსოვრებენ. „ჩვენი პროტაგონისტი დეა“ კი ძმას ეძებს და ამ ძებნაში საკუთარი თავს პოულობს. წიგნს ისეთი მოულოდნელი, ნათელი და კეთილი ფინალი აქვს, სიცოცხლის სიყვარულით აგავსებს - იქ სიკვდილი ქრება, არა, კი არ მარცხდება (როგორც ჰაგიოგრაფიულ ტექსტებში) ან კვდება (როგორც გოდერძი ჩოხელთან), არამედ ქრება. და თუ გაინტერესებთ, როგორ, ეს წიგნი უთუოდ უნდა წაიკითხოთ.

ეს ამბავზე ვთქვით ორიოდე სიტყვა, ახლა ისიც მიმოვიხილოთ, როგორაა ეს ამბავი დაწერილი:

ტექსტში, რასაკვირველია, არის გადაძახილები სხვა ტექსტებთან (იქნება ეს დაკარგულის ძიებისა და ქვესკნელში ჩასვლის მოტივები, თუ სიზმარში ნანახი ძაღლი, რომელიც ყეფს, ფრანც კაფკაფკაფკაფკაფო), მაგრამ ეს ყველაფერი ისეა შეფერილი ირონიით, რა სამკითხველო გამოცდილებაც არ უნდა გქონდეთ, მაინც ლაღად წაიკითხავთ. მეტიც, თავად ამ გადაძახილ-გადმოძახილების არსებობაც კი ირონიზებული აქვს ავტორს:

„თმაგაშლილი აკაც გამოლივლივდა თავის გრძელ თეთრ ღამის პერანგში. გაოცებულმა ავხედ-დავხედე, მისტერ როჩესტერის ყოფილი ცოლი მომაგონა. „ჯეინ ეარი“ წაკითხული გაქვთ? არა? მაშინ დაიკიდეთ.“

ირონია კიდევ ერთ საქმეს შველის - ტექსტში არის ადგილები, მის იდეას რომ გვიცხადებს. ამას თავად დეა გადმოგვცემს, ცოტა არ იყოს, მგზნებარე სიტყვებით:

„როგორც ტიტანები, ისე უნდა შევუდგეთ ცის თაღს და ჩამოქცევისგან ვიხსნათ. ამისთვის კი საკუთარი პატარა ცხოვრებებიდან უნდა გავიდეთ. წელში უნდა გავიმართოთ და ზემოდან გადავხედოთ ყველაფერს [...] ჩვენ ზემოთ ვარსკვლავებით მოჭედილი ცაა [...] რომელსაც თითქმის ვეღარ ვხედავთ, გამონაბოლქვის, განათებების და იდიოტური, უშნო კორპუსების გამო. დახარბებულები ვართ უფრო და უფრო მეტ მატერიალურ კომფორტს და გვავიწყდება, რომ ეს ვერასდროს დაგვაკმაყოფილებს. ადამიანი აუცილებლად უნდა ხედავდეს ვარსკვლავებს ღამით. ასე ვართ შექმნილები. მხოლოდ ეს გაგვახსენებს, ვინ ვართ სინამდვილეში, სიტყვები საჭირო არაა, არც ფიქრი. უბრალოდ, ზურგზე უნდა გაწვე და ცას უყურო. ღრმად დამარხული სული გაიღვიძებს, უძველესი რამ, რაც ყოველთვის არსებობდა.“

ეს გამოსვლა ყალბ და უგემურ ჭკუის სწავლებაში გადაიზრდებოდა, რომ არა ირონია, რომლითაც დეა თავის ნათქვამს აფასებს: „რა ვიბოდიალე? მგონი, ჩემი ნათქვამიდან ერთი სიტყვისაც არ მჯეროდა.“

ირონიის გარდა, ტექსტს ცოცხალი ენაც ახალისებს, თითქოს უმნიშვნელო დეტალების აღწერა კი საოცარ კინემატოგრაფიულობას სძენს. შეგხვდებათ ისეთი წინადადებებიც, რომლებიც უფრო ფრაზებია და რომლებშიც თვითონ სიტყვები მოქმედებენ: „ისეთი მადლიერი ვიყავი, მადლობა ვერ გადავუხადე.“

მე ვფიქრობ, ეს არის წიგნი იმაზე, რაც სინამდვილეში სჭირს თანამედროვე ადამიანს და რაზეც ჩვენ ყველა ამ ეპიდემიის ფონზე კიდევ ერთხელ დავფიქრდით. ამიტომ სწორედ ახლაა ამ წიგნის წაკითხვა საჭირო. ბოლოს კი აი, რას ვიტყვი:

ეს წელია, აღარაფერს ვგეგმავ. ადრე ვგეგმავდი, ყველაფერს და სულ. ჰოდა, ამას წინათ დავფიქრდი, ჩემი არხეინობა შეცდომა ხომ არაა-მეთქი. ეგეთი ფიქრები გულს ამძიმებს და მეც სასოწარკვეთას არაფერი მაკლდა, „მეხამრიდიდან“ რომ წამომიტივტივდა ეს პასაჟი (მომყავს ისე, როგორც მაშინ გამახსენდა):

„-რა გინდათ, ვაღიარებ, რომ აზრზე არ ვარ! არ არის საკმარისი, რომ ვინმე დამეხმაროს?

-საკმარისია, დეა, ყველაფერი საკმარისია. ყოველთვის ყველაფერი საკმარისი იყო. რა გჭირთ ამ ადამიანებს? რა პრობლემები გაწუხებთ, ადექით და, უბრალოდ, იცხოვრეთ. ძნელია?“

დავმშვიდდი. ჰო, კარგ წიგნებს შეუძლიათ, გვანუგეშონ, მით უმეტეს, თუ ამბავი „მეხამრიდივით“ ჩამთრევი აქვთ და პერსონაჟებიც - დასამახსოვრებელი.